ERROMA. BERRISKUSTEA

ERROMA. BERRIKUSTEA.

IKASTEKO AZPIGAIAK

ROMA

Sorrera historikoa eta kokapena. Sorrera mitikoa (Romulo eta Remo kondaira).

Monarkia. Etruskoak. Tarkinio “Superbo”.

Errepublika:

o   Gobernua: Senatua, Komizioak eta Magistratuak (Kontsulak, Pretoreak, Edilak, Kuestoreak, Zentsoreak,…) Plebearen tribunoa.

o   Gizartea: Patrizioak eta plebeioak. Esklaboak eta Libertoak. Emakumeak.

o   Hedapena eta konkistak. Gerra Punikak (Anibal). Konkisten ondorioak.

o   Krisia. “Triunviratoa”. Julio Caesar (Diktadorea).

Inperioa:

o   Octavio Augusto Imperator.

o   Goren Unea. “Pax Romana”. “Panen et circenses”. Erromanizazioa. Merkataritza.

o   III. Mendeko Krisia. Neurriak.

o   Amaiera. Hunoak (Atila) 476. Urtea.

-          Ekonomia: Nekazaritza (aurrerapenak), Eskulangintza, Meatzaritza Merkataritza.

-          Eraikuntzak:

o   Galtzadak, Zubiak, estolderia, harresiak, kanalak eta akueduktoak.

o   Zirkoa, Anfiteatroa, Antzokia

o   Oroipen monumentuak: Garaipen Arkuak, Oroipen-zutabeak

o   Tenploak. Panteoia.

o   Basilikak

o   Hiriak. Cardus-Decumanus. Foroa

o   Etxeak: Insulae-Domus

-          Erlijio Erromatarra. Politeista eta tolerantea. Augureak. Lar, man eta penateak.

-          Kristautasuna. Funtsezko lau ideia nagusi. Jasarpena. Milango Ediktoa k.o, 313, Konstantino. Erlijio ofiziala. k.o. 380. Teodosio.

ANTZIN ERROMA. APUNTEAK.

ERROMA HIRIAREN HISTORIA.

SORRERA

ROMULO ETA REMOren Kondaira.

K.a. VIII. mendean, Erroma zazpi muinoren magalean zegoen Lazio eskualdeko herrixka bat zen. Bertako herritarrak latindarrak ziren. Tito Livio historialariak jasotako kondairaren arabera, Marte gerrako jainkoak Romulo eta Remo seme bikiak izan zituen Rea Silviarekin (Eneas heroi troiatarren ondorengo senidea), baina jaio orduko Amulio errege maltzurrak Tiber ibaira botatzea agindu zuen. Ibaitik otseme batek (Luperka otsoeme kapitolinoa) jaso zituen, eta hark eman zien bularra; eta gero, artzain batek (Faustulo) jaso eta haren etxera eraman zituen. Hemezortzi urte bete zituztenean, bi haur horiek armagizon indartsu bihurtu ziren, Amulio hil eta, horrela, haien aitonari (Numitor) galdutako erregetza errekuperatzeko laguntza eman zioten. Gero, otsemeak jaso zituen lekuan bertan hiri bat fundatzera joan ziren, baina bi anaien arteko eztabaida eta borroka baten ondorioz, Romulok hil zuen Remo. Hortik aurrera, leku horretan Romulok fundatu zuen hiriaren izena Roma izan zen, K. a. 753. urtean.

"ROMULO Y REMO" El origen del imperio romano

MONARKIA ETRUSKOA

Historiaren arabera, Lazio eskualdea etruskoek konkistatu zuten K.a. VII. mendearen erdialdean. Bertan, Tiber ibaiaren meandro baten inguruan, zeuden zazpi muinoetan zazpi herrixketan tribu latindar batzuk bizi ziren abeltzaintza praktikatuz. Italiaren erdialdeko herri horrek etruskoen menpean Tiber ibaia kontrolatu, eta zazpi herriak handitu eta elkartu zuten. Erroma hiria sortu zen. Etruskoek Erromako harresiak eta plazak egin zituen, Erroma handitu zuen, hurbileko itsasportua egin, forua eraiki,...eta errege bat izendatu zuten Erroma gobernatzeko. Monarkia garaian, Erromak pixkanaka-pixkanaka Italiaren erdialdeko eskualdearen hiri garrantzitsuena bihurtu zen merkataritzari esker, horretarako oso leku estrategikoan (Italiar penintsularen erdian) kokatuta dagoelako, eta bere indarra baliatuz pixkanaka erdialdeko eskualde hori menpean hartu zuen, Erromako auzokide ziren Italiako beste zenbait herrialderen aurka (etruskoak eta sabinoak) gerran aritu ostean.

Monarkia izenez ezagutzen dugun garai horrek K.a. 753. urtetik K.a. VI. mendearen bukaerara arte iraun zuen. Zehazkiago esanda, K.a. 509. urtean, latindarrak etruskoen botereari aurka egin ziotenean, azkeneko erregea (Luzio Tarkino Superbo) tronutik bota zuten eta Errepublika aldarrikatu zen.

ETRUSKOAK

ANTIGUA ROMA: ETRUSKOAK ETA ERROMATAR MONARKIA

LOS SIETE REYES DE ROMA

IMPERIO ROMANO. VIDEO EDUCATIVO

ERREPUBLIKA

ERREPUBLIKA. ERAKUNDE POLITIKOAK.

Errepublika ezarri zenean, zibilizazio erromatarrak sistema politiko berri bat antolatu zuen, eta agintean hiru erakunde jarri zituen: Magistratuak, Senatua eta Komizioak.

Magistratuen ardurapean zeuden gobernuko zenbait egiteko. Talde politiko horren barruan, kategoria hauek zeuden: Kontsulak, pretoreak, zentsoreak, kuestoreak, edilak eta plebearen tribunoak.

 Kontsulak gobernu eta armada buruak ziren, eta, komizioak antolatzeaz gain, senatuko bileretako buru ziren. Botere bereko beste bi kontsulek hautatzen zuten kontsula, pertsona bakar batek agindutako tiraniaren menpe geldi ez zitezen.

 Pretoreak probintzietako gobernadoreak eta epaileak ziren. Zenbat eta lurralde gehiago menperatu, orduan eta pretore gehiago behar ziren.

 Zentsoreak, aldiz, Erromako herritarren arteko harremanak edo zentsua egiten zuten. Zentsoreek bakarrik irauten zuten karguan bost urtez. (Zentso: populazioaren zerrenda).

 Edilak herria administratzeaz arduratzen ziren: ordena publikoa, merkataritzaren antolaketa, festena, hirigintza...

 Kuestoreak Ogasun Publikoaren arduradun ziren.

Magistratu horiez gain, herritarrek haien eskubideen defendatzaileak eta ordezkariak hautatzen zituzten, plebearen tribunoak, hain zuzen ere.

 Senatua herriko gizonik garrantzitsuenen batzarra zen. Gizon horiek garrantzi berezia zuten haien aberastasunengatik, autoritateagatik edo prestigioagatik. Karrera politikoa amaitzen zuten magistratu guztiak senatari bihurtzen ziren, eta kargu hori biziartekoa zen; hots, bizitza osokoa. Senatua Erromako bizitza politikoaren oinarrizko erakunde bihurtu zen; izan ere, Errepublikako gairik garrantzitsuenak bertan erabakitzen ziren (gerra deklaratzea edo bakea hitzartzea, esaterako), eta magistratuei haien egitekoa burutzen laguntzen zitzaien.

 Komizioak Erromako herritarren batzarrak ziren. Bertan gai politikoak eztabaidatzeaz gain, magistratuak aukeratzen zituzten. Era berean, egitekoa ongi bete ez zuten magistratuak kargutik ken zitzaketen. Komizioetako batzar horiek, hain zuzen ere, demokraziaren aitzindaritzat hartu dira.

ANTIGUA ROMA 2: LA REPUBLICA Y LA CONQUISTA DE ROMA

LURRALDE KONKISTAK

Erromako zibilizazioaren ezaugarririk garrantzitsuena ahalik eta lurralde hedapenik handiena lortu nahia zen. Izatez, Erromak antzinako zibilizazioko lekurik aipagarrienak hartu zituen menpean, eta konkistak aurrera zihoazen heinean, ondasunak ustiatu eta Erromako hizkuntza eta kultura leku guztietara hedatu zituzten. Prozesu horri lekurik aipagarrienak hartu zituen menpean, eta konkistak aurrera zihoazen heinean, ondasunak ustiatu eta Erromako hizkuntza eta kultura leku guztietara hedatu zituzten. Prozesu horri erromanizazioa deitzen zaio.

Errepublikaren konkista hiru garaitan bana daiteke:

 Lehenengo aldian, Italiako penintsula konkistatu zuten. Garaipena lortzeko, ordea, auzoko herrialdeetan eta Italiaren hegoaldeko kolonietan bizi ziren greziarren aurka egin zuten borroka, Magna Grezia izeneko lurraldean.

 Bigarrenean, mendebaldeko Mediterraneoaren konkistari ekin zioten. Bertan, kartagotarren aurkako gerra da azpimarratzekoa. Gatazka horiek gerra punikoak izenez ezagutzen dira. Gerra punikoen barruan, hiru etapa bereiz ditzakegu: lehenengo gerra punikoan, Erromak Sizilia konkistatu zuen; bigarrenean, Hispania; eta hirugarrenean, Kartago bera menpean hartu zuen.

 Hirugarrenean, Erromak Mediterraneoaren ekialdeko lurralde guztiak okupatu zituen: Grezia, Mazedonia, Asia Txikia, Egipto eta Siria. Konkista horiek Inperioaren garaian amaitu ziren.

ANTIGUA ROMA 3: LAS GUERRAS PUNICAS...

EJÉRCITO ROMANO: LEGIONES

ERREPUBLIKAREN KRISIA

K.a. I. mendean, barne-borroken, ustelkeria eta herri-matxinada (herritar txiroek bideratuak) eta arazo politikoen ondorioz, Errepublikaren baitan gatazka asko gertatu ziren.

Esklaboen matxinada bat ere gertatu zen, Espartako esklaboak zuzendua.

Lurraldearen hedadura handiaren ondorioz, oso zaila zen behar bezala administratzea eta gobernatzea. Armadako jeneralek gero eta botere handiagoa zuten, legio asko baitzituzten haien kargura edo kontrolpean. Izatez, une jakin bat iritsi zenean, jeneralek ez zuten ez kontsulen, ez Senatuaren agindurik onartzen. Horren ondorioz, erromatarren zenbait talde sozialen eta politikoen artean gatazkak sortu ziren. Hori dela eta, Julio Zesarren eta Ponpeioren artean (biak Erromako armadako jeneral eta politiko entzutetsuak ziren) gerra zibila piztu zen. Gerra hura Julio Zesarrek garaitu zuenean, botere gorenak eskuratu zituen: Diktadura edo Errepublikaren Senatuaren gaineko botere pertsonala ezarri zuen.

Haatik, Zesar senatari talde batek erahil zuen K. a. 44an; orduan, triunbiratu bat sortu zen Oktavioren, Marko Antonioren eta Lepidoren artean. Haien arteko lehiaketa handitu zuen gehiago krisia, eta berriro beste gerra zibil bat piztu zen.

Azkenik, Oktaviok irabazi zien bere aurkariei, eta Senatuak K.a. 27. urtean botere gorenak eman zizkion, Enperadore (“Armada osoaren burua”) izendatuz eta Augusto (“Jainkoak hautatua”) titulua emanez.

ANTIGUA ROMA 4: DE LA REPUBLICA AL IMPERIO

ERROMAKO INPERIOA

Errepublika garaian, Erromak lurralde asko bereganatu zituen, baina hiria gobernatzeko sortu ziren erakundeek ez zuten asmatu hainbeste lurralde eraginkortasunez gobernatzen. K.a. 27. urtean, Senatuak Octaviori enperadore titulua eman zionean, egoera erabat aldatu zen. Une horretatik aurrera, Erromako historiaren hirugarren aldia hasi zen, Inperioaren garaia, hain zuzen ere.

ANTOLAKETA POLITIKOA

Inperioak antolaketa politiko berri bat ezarri zuen Erroman. Errepublika garaiko erakundeak ez ziren desagertu, baina haien boterea asko murriztu zen. Garai hartan, enperadoreak botere legegilea, betearazlea eta judiziala hartu zituen bere gain; hau da, enperadorearen esku zegoen legeak egitea, gobernatzea eta epaitzea. Armadako eta administrazioko buru zen, bizitza erlijiosoa ere berak antolatzen zuen. Lan horiek guztiak egiteko, funtzionario askoren laguntza izaten zuen, eta haren agintea armadak zion leialtasunean oinarritzen zen.

Enperadorea Senatuak aukeratzen zuen, eta kargu hori ez zen herentziaz jasotzen. Eskuarki, enperadoreak, hil aurretik, haren oinordekoa aurkezten zuen, eta Senatuari gomendagarria zela esaten zion. Ondorengotza sistema horren erruz, kargua nahi zutenen artean gatazkak sortzen ziren. Enperadoreen hiru familia handi izan ziren: Klaudiotarrak, Flaviotarrak eta Severotarrak.

Erromatar Inperioak menperatutako lurraldeak probintziatan banatu ziren, eta horiek botere handiko gobernatzaile batek (prokonsul edo legatu) kontrolatzen zituen. Probintzia bakoitza udalerritan zatitzen zen, eta udalerriak magistratuak eta Batzorde batek zuzentzen zituen. Probintziak Senatukoak edo inperialak izan zitezkeen. Senatuko probintzietan bakean bizi ziren, eta Senatuaren mende zeuden. Senatuak prokonsul bat izendatzen zuten probintzia haiek gobernatzeko. Adibide moduan, Hispaniako Betika probintzia aipa daiteke. Inperioko probintzietan ez zen oraindik bakerik lortu, armada nagusi zen, eta enperadoreak izendatutako agintari batenpean zeuden. Esate baterako, Hispaniako Lusitania egoera horretan zegoen. Probintzia horiek guztiek izugarrizko zergak ordaintzen zizkioten Erromari.

ANTIGUA ROMA 5: IMPERIO. PRIMERAS DINASTIAS

INPERIOAREN HEDAPENA. GOREN UNEA.

K. o. I. eta II. mendeetan, Inperioak Mediterraneoko kostaldea konkistatu ondoren, ordura arteko lurralde hedapenik handiena lortu zuen. Zehazkiago esanda, Trajanoren eta Adrianoren agintzaritzapean, Dazia (Errumania) eta Mesopotamia (Irak) konkistatu zituzten. Lurralde zabalen jabetza ematen zion oparotasun ekonomikoari eta diru sarrerei esker, Inperioak “pax romana” izenez ezagutzen den lasaitasun aro bat bizi izan zuen. Bake garai hori armadak probintzietan ezarritako kontrolean oinarritzen zen; kontrol horren bidez jasotzen baitzituzten zergak.

Garai hartan, merkataritzaren garapenak goreneko aldia lortu zuen, eta erromanizazio prozesua bizkortu egin zen: Erroma galtzaden bidez lotutako zenbait hiriren Inperio osoko hiriburu eta erdigunea bihurtu zen, eta Italiako hiri hori hedapen kulturalaren, ekonomikoaren eta administratiboaren oinarri bihurtu zen.

K. o. I. Mendetik aurrera eta Inperioko krisia gertatu aurretik, Karakala enperadoreak Inperioko biztanle guztiei erromatar herritartasuna eman zien. Neurri hori esker, askoz ere pertsona gehiagok zituen eskubide politikoak eta zibilak, baina, era berean, Inperioak ezarritako zergak ordaindu behar zituzten.

ANTIGUA ROMA 6. IMPERIO. DINASTIAS ANTONINA Y SEVERA

ERROMAKO INPERIOAREN AMAIERA

Inperio garaiko konkistak amaitu ondoren, Erromak ez zuen jarraitu ez aberastasunak biltzen, ezta haien ekonomiaren oinarri ziren esklaboak biltzen ere.

III. mendean, erromatarren munduan, krisi larri bat gelditu zen agerian.

III. MENDEKO KRISIA

Egoera kritiko hori gertatzearen arrazoiak hauek izan ziren:

Barne arrazoiak: II. mendean, Augustoren garaitik jaiotza tasari eusteko familia babesteko neurriak sustatu zituzten arren, II. mendean, tasa hori jaitsi egin zen.

Horren eraginez, zergak gehitu egin behar izan zituzten, eta neurri horrek nekazariei lurrak uztera eta dendariei dendak ixtera behartu zien. Konstantino enperadorea jarduera ekonomikoaren beherakadari aurre egiten saiatu zen, eta gurasoek jardundako lanetan jarraitzeko beharra ezarri zien semeei. Neurri horrekin ez zuen ezer lortu.

Armada ere ahultzen joan zen, enperadoreek ospe handiko gizon asko akabatu baitzituzten. Armadaren ahuleziaren beste arrazoia armadako bizitzaren gogortasuna eta laztasuna ziren, oso zaila baitzen soldaduak erreklutatzea.

Konkistak gutxitzean, esklaboen kopurua eta haien errendimendua ere gutxitu egin zen. Horregatik, landa jabetzetako nagusiek nahiago zituzten gizon libreak (kolonoak) soldatapean kontratatu. Hala ere, kolono horietatik asko jopu (esklaboen antzera, beste pertsona baten jabetzakoa den pertsona) bihurtu ziren, lantzen zituzten lurretatik ezin zutelako alde egin, eta ezin izan zuten ordezkatu. Horren eraginez, krisia bereziki gogorra izan zen hirietan. Erromatar hiri asko hornidurarik gabe geratu ziren, eta erruralizazio (landatartzea) prozesua hasi zen. (Prozesu horren bidez, populazioa landetako eremuetan bizitzera aldatzen da, batez ere). Egoera larri horrek ezegonkortasun politikoa eragin zuen: enperadoreek ezin izaten zioten botereari denbora luzez eutsi, eta oso modu bortitzean hiltzen ziren; beraz, populazioa ez zen agintariez fidatu.

Kanpoko arrazoiak: Herri barbaroak (Inperioak oraindik konkistatu gabeko eremuetan bizi ziren biztanleei horrela deitzen zieten erromatarrek. Beraz, kultura latindarra ez zuten ezagutzen. Inperioaren iparraldeko mugetan kokatzen ziren gehienak.) lurralde inperialetan pixkanaka-pixkanaka sartu ziren (kokaleku finko baten bila). Herri horietako batzuek erromatarrekin itunak sinatu zituzten; eta itun horien bidez, Rhin eta Danubio ibaiak zeharkatzeko eskubidea lortu zuten, baina trukean muga horiek beste herri batzuengandik defendatu behar zituzten.

ANTIGUA ROMA 7: LA CRISIS DEL SIGLO III

BARBAROEN INBASIOAK ETA ERROMAKO INPERIOAREN ERORIALDIA

Diokleziano enperadoreak (K. O. 284-305) krisiarekin amaitzeko zenbait erreforma ezarri zituen: Inperioa lau zatitan antolatu zuen, hobeto administratu ahal izateko, armada inperiala sendotu zuen, mertzenario germaniarrak (diruagatik soilik borroka egiten duen soldaduak) kontratatuz, hiriak harresitu zituen, probintzien kopurua gehitu zuen, haien kontrola bermatzeko, eta azkenik, bere botere pertsonala sendotu zuen bera bihur zedin monarka absolutu bakar. Diokleziano hil ondoren, Inperioa berriro bateratu zuten eta arazoak handitu.

K. o. IV. eta V. mendetan, herri germaniarren aurkako gudak areagotu egin ziren. Ostrogodoen, bisigodoen, sueboen eta bandaloen erasoak ugaritu egin ziren.

395. urtean, Teodosio enperadoreak Inperioa berriro banatu zuen bere semeen artean.

Mendebaldeko Inperioa Honoriori utzi zion, eta probintzietako hiriburu Ravenna jarri zuen, 402. urtean. Ekialdeko Inperioa Arkadiori utzi zion; hiriburua Konstantinopla zuela, Europaren eta Asiaren artean estrategikoki kokaturiko portua, alegia.

Azkenik, germaniarrak Inperioan sartu ziren, eta armadaren kide izatea lortu zuten. Hunoak (Asiatik zetorren herri gerlari nomada Atila erregea zela) iritsi zirenean, barbaroek mendebalderantz ihes egin zuten. Sueboek, bandaloek eta alanoek Rhin ibaiaren mugak zeharkatu zituzten, eta Inperioan kokatu ziren, 406. urtean, gutxi gorabehera. Hiru urte beranduago, Hispaniara heldu ziren.

Aginte inperialak okerrera egin zuen heinean, Erromako ekonomiak eta politikak edota ohiturek eta zibilizazioak gainbehera izugarria izan zuten. K. o. 476an, Odoadrok, heruloen buruzagiak, Romulo Augustulo, Mendebaldeko Inperioaren azken enperadorea, agintetik bota zuen. Mendebaldeko Inperio Erromatarraren amaiera izan zen.

Ekialdeko Inperio Erromatarra ia beste 1.000 urte gehiago iraun zuen Bizantziar Inperio izenez, turkoek 1453an Konstantinopla hiria hartu zuten arte.

ANTIGUA ROMA 8: DIVISIÓN DEL IMPERIO Y CAIDA DE OCCIDENTE

LA CAIDA DEL IMPERIO ROMANO. VIDEOS EDUCATIVOS

LA ROMA IMPERIAL. GRANDES CIVILIZACIONES

ERROMAKO GIZARTEA

Erromako gizartean, aberastasunak eta eskubideak kontuan hartuta, gizarte taldeak oso ongi bereiz daitezke.

Erromako gizarte barnean, bi gizarte-talde hauek zeuden: pertsona libreak eta esklabuak.

Pertsona libreen artean, beste bi gizarte-talde hauek zeuden: patrizioak eta plebeioak.

CÓMO ERA LA SOCIEDAD ROMANA?

SOCIEDAD ROMANA

Erromatar herritartasuna oso garrantzitsua zen erromatarren artean.

Erroman ez zen gauza bera Inperio erromatarreko biztanle izatea, eta, erromatar herritartasuna edukitzea. Oso lagun gutxik zuten erromatar herritartasuna, baina pixkanaka-pixkanaka kopurua handitu egin zen. Lehenik eta behin, Italiar penintsularen erdialdeko eskualdeko biztanle guztiei eman zitzaien eskubide hori. Geroago, Italia guztiko herritarrei, eta azkenik, K. o. 212. urtean, Karakalaren Ediktuari esker, Inperioko biztanle guztiei eman zitzaien herritartasuna.

GIZARTE TALDEAK

a) Pertsona libreak

- Patrizioek oso talde txikia eta pribilegiatua osatzen zuten. Erromako lehenengo biztanleen oinordekotzat hartzen ziren, eta hasiera batean (K.a. V. Mendera arte), kargu politikoan egon zitezkeen bakarrak ziren. Horren ondorioz, hiriko botere politikoa eta militarra haien esku zegoen. Aldi berean, beste gizarte-taldeek baino aberastasun gehiago zituzten; izan ere, Erromak konkistatutako lurrak beraien artean banatzen zituzten.

- Plebeioek ez zuten pribilegio txikienik ere. Jatorriz edo jaiotzaz bereizten dira patrizioengandik. Menpean hartutako herrietako eta Erromara emigratutako pertsonen oinordeko ziren. Hasieran, plebeioek ezin zuten erabaki politikoetan parte hartu; hori dela eta, Errepublikaren hasieratik, patrizioen aurka jarri ziren berdintasun politikoa lortu nahi zutelako. Liskar horien eraginez, magistratura berri bat (plebearen tribunoa) sortu zen, eta hain zuzen, magistratura horretan, plebeioek soilik har zezaketen parte. Harrezkero, plebeioak magistratura guztietara joan zitezkeen. Patrizioen eta plebeioen arteko berdintasuna lortu zela adierazteko, K. A. 451. urtean, Hamabi Taulen legea aldarrikatu zen. Lege horren arabera, guztientzat lege bakarra ezarri zen, eta patrizioak eta plebeioak elkarrekin ezkontzea ere onartu zen. Hala ere, plebeioen taldearen baitan, izugarrizko aldeak zeuden aberastasunari dagokionez.

- Atzerritarrak pertsona libreak ziren, baina ez zuten erromatar herritartasun eskubiderik.

b) Esklaboak

Esklaboek oso talde handia osatu arren, ez ziren askeak eta ez zuten inolako eskubiderik.

Esklabo bihurtzeko arrazoiak hauek ziren: zorrak ez ordaintzea, gerrako preso hartzea edo esklaboen seme (alaba) izatea. Esklaboak enkante publikoetan erosten ziren eta haien jabeek /erosleek) erabateko boterea zuten esklaboengan. Jabeen nekazaritza lurretan, etxeko lanetan edo eskulangintza lantegietan egiten zuten lan.

Askatasuna lortu ahal izateko, askatasuna erosi egin behar zuten (esklaboek beraiek ordainduta) edo, bestela, jabeek eman behar zieten askatasuna. Modu horretan, liberto izatera igarotzen ziren. Esklaboak miseria gorrian bizi ziren, eta ez zuten eskubiderik, hori dela eta, zenbaitetan, matxinadak gertatzen ziren. Espartakoren matxinada izan zen entzutetsuena, K. A. 73. urtean, hain zuzen ere.

Esklabo tratulariak: Esklabo tratulariek publikoki nahiz dendetan aritzen ziren esklaboekin salerosketan. Esklaboek zenbat balio zuten, adinaren eta esklaboaren gaitasunaren arabera ezartzen zen. Esklabo bakoitzak lepotik zintzilikatuta zeramatzan jatorria eta gaitasunak. Zenbat eta adimen handiagoa izan eta lan jakin batzuk betetzeko trebetasun hobea izan, orduan eta diru kopuru gehiago ordaindu behar zen. Prezioa ez zen haren indar fisikoaren araberakoa. Esklaboek bizitza guztirako zintzilikatuta zeramaten brontzezko plaka batean hauxe irakur zitekeen: “Ihes egiten badut, atxilotu eta eraman nazazue neure jabearengana”.

ERROMATAR HERRITARTASUNA

Erromatar herritartasunaren bidez, eskubide zibilak eta politikoak lor zitezkeen. Haatik, atzerritarrek, emakumezkoek eta esklaboek ezin zuten herritartasunik lortu. Hiru gizarte talde horiek gehiengo handi bat osatzen zuten Erromako gizartean.

FAMILIA ERROMATARRA

a) “Pater familias”.

Erromako gizartearen oinarrizko elementua zen familia. Familia honako hauek osatzen zuten: aitak (“pater familias” izenekoa), haren emazteak, seme-alabek, etxeko esklaboek (aberastasun ikur ziren), esklabo horien seme-alabek, libertoek eta bezero talde txiki batek (etxeko jabearen zerbitzuan lan egiten zuten pertsona libreak).

Aitak agintzen zuen familian. Aitak erabakitzen zuen bere seme-alabak norekin ezkondu, eta are gehiago, aitaren esku zegoen bere seme-alabek bizirik jarraitzea edo hiltzea.

Erromatarren izenak: Erromatarren izenak hiru edo lau hitz izaten zituen: izen berezia edo praenomen bat, aitaren abizena edo nomen izenekoa eta familiaren goitizena edo cognomen izenekoa. Zenbaitetan, hurbileko senideren batengandik bereizteko, ezizen bat jartzen zitzaion atzetik; esaterako, Kaio Julio Zesar, Publio Kornelio Eszipion Afrikarra...

b) Emakume erromatarrak.

Emakume erromatarrek ez zuten eskubide politikorik; ez emakume esklaboek, ez emakume plebeioek, ezta emakume patrizioek ere. Gizonaren esanetara bizi ziren, eta gizon hori bere aita, senarra, osaba edo beste edozein gizon izan zitekeen. Erroman ohikoa zen moduan, dibortziatuz gero, aitaren etxera itzultzen ziren. 13 edo 14 urterekin ezkontzen ziren, seme-alaba asko izaten zituzten (nahiago zuten mutilak izatea) eta 30 urte egin aurretik amona bihurtzen ziren.

Erromatarren artean egin zezaketen jarduera bakarra erlijiosoa zen; batik bat, emakume apaiz vestale moduan (Vesta jainkosaren tenpluan, erromatar foroan, su sakratua piztuta izateaz arduratzen ziren emakumen apaizak. Haien birjintasuna zaindu behar zuten).

ERROMAKO ERLIJIOA

Erromatarrek erlijio sinesmen jakin bat zuten arren, ez zituzten debekatu Inperioaren menpe zeuden herrietako erlijioak.

Hala ere, K. o. I. mendean jaio zen erlijio berri bat jazarri zuten: kristautasuna, hain zuzen.

Erromatarrek jatorriz Greziakoak ziren beste zenbait jainko ere gurtzen zituzten. Izatez, Greziako jainko askori izena aldatu zioten; besteak beste, Zeusi Jupiter deitu zioten; Afroditari, Venus; Hefestori, Vulcano; Cronosi; Saturno; Poseidoni, Neptuno; Aresi, Marte; Hermesi, Mercurio; Herari, Junon; Hestiari, Vesta...

- Erromatar erlijioa

Erromatarrek erlijio politeista praktikatzen zuten, hau da, jainko asko gurtzen zituzten. Gainera, bi motatako erlijioak zeuden: familiarra eta ofiziala.

a) Erlijio familiarra

- Lareak edo etxearen jainko babesleak;

- Penateak edo bizitzaren eta etxeko horniduraren (elikagai,tresnak, ...) jainko babesleak; eta

- Maneak edo arbasoen espirituak.

Aitak zuzentzen zituen jainkotasunezko gurtza horiek, eta etxeko aldare (Larario) baten aurrean egiten ziren.

b) Erlijio ofiziala

Beste alde batetik, enperadorea ere gurtzen zuten erromatarrek, Inperioaren leialtasuna adierazteko. Derrigorrezko gurtza bakarra zen.

Inperioko erlijioak: Erromatarrek panteoian Ekialdetik ekarritako zenbait jainko-jainkosa onartu zituzten; esaterako, Isis egiptoarra, Zibele asiarra eta Mitra persiarra.




DIOSES GRIEGOS Y ROMANOS

DIOSES DE LA MITOLOGIA GRIEGA Y ROMANA

KRISTAUTASUNA

K. o. 30. urte inguruan, Palestinan, erlijio mezu berri batean oinarritutako doktrina berri bat zabaltzen hasi zen: Jainko bakarraren existentzia, pertsona guztiak berdinak garela jainko horren aurrean, eta denok "anaiak" garenez, elkar maitatu eta barkatu egin behar dugu.

Fundatzailea Nazareteko Jesus izan zen, eta hebrearrek Jainkoaren aurkako birau egitea (jainko baten edo zeinu sakratuen kontrako hitz laidogarriak) leporatu zioten; erromatarrek, aldiz, Inperioaren aurkako matxinaden antolatzailea. Horren ondorioz, gurutzean hiltzera kondenatu zuten, Jesus sinesmenak, ordea, erromatar mundua guztian zehar hedatu ziren, eta maila baxueneko gizarte taldeek bere egin zituzten.

Erromatarrek erlijio berri horretan izugarrizko arriskua ikusten zuten, bai jendeak haien jainkoak gurtu nahi ez zituztelako, bai enperadorearen agintea onartu nahi ez zutelako. Hori dela eta, kristauak jazarri egin zituzten. Neron enperadorearen garaian (K. o. I. mendean) eta Dioklezianoren garaian (K. o. IV. Mendean) egindako jazarpenak dira aipagarrienak.

Jazarpenez gain, kristautasuna Inperio guztian zehar hedatu zen, eta K. o. 313. urtean, Konstantino enperadoreak, Milango Ediktuari esker, kristautasuna erlijio modura onartu zuen, eta harrezkero, inork gehiagok ez zuen jazarri. Gainera, 380. urtean, Teodosio enperadorearen garaian, kristautasuna erlijio ofizial eta bakarra bihurtu zen beste erlijioak debekatuz.

EL CRISTIANISMO. ARTEHISTORIA

ERROMAKO KULTURA

LATINA, ZUZENBIDEA ETA ARKITEKTURA

Erromatarren artea, zientzia eta erlijioa greziarren oinordeko dira. Arteari dagokionez, erromatarren arte sorkuntzan, oinarri sinpletasuna eta espiritu praktikoa dira nagusi.

Erromatarrek bi ekarpen oso garrantzitsu egin zizkieten mendebaldeko kulturei: latina eta erromatarren zuzenbidea.

Erromatarren zuzenbidea erromatarren sorkuntzarik originalena izan zen. Legelari erromatarrek eskubide publikoa, pribatua eta nazioartekoa bereizi egin zituzten.

Erromatarren arkitekturaren ezaugarri nagusiak artelanen zentzu praktikoa, hilezkortasuna lortu nahia eta monumentaltasuna bilatu nahia (botere erromatarren isla moduan) ziren.

Erromatarrek eraikinak egiteko oso material sendoa eta iraunkorra erabili zuten: adreilua, hormigoia, harlandua eta harri horma.

Greziarren hiru ordena klasikoak erabili zituzten, eta berri bat gehitu zioten: toskanar ordena. Greziarren sistema adintelatua (arku zuzena) erabiltzeaz gain, arkua eta ganga ere erabili zituzten.

Erromatarrek, haien zentzu praktikoari eta hilezkortasun nahiari jarraituz, ingeniaritza lan ikaragarriak egin zituzten; esaterako, galtzadak, estolderiak, zubiak, ubideak, faroak, portuak eta harresiak.

Etxe pribatuen artean, etxe erromatarra edo domus izenekoa nabarmentzen da. Sarreran, atari bat eta gelez betetako patio bat zituen, atrium izenekoa. Atrium teilatua (implubium) eta patio nagusi edo urmael bat (complubium) zituen. Atrium-en inguruan, etxeko gela nagusiak zeuden; jangela ireki bat zegoen (triklinium) eta jaunaren bulego-aretoa, tablinium.

Literatura, historia eta zientzia: Erromako zibilizazioan jaio ziren kulturan nabarmendu ziren pertsonaia entzutetsu asko.

Literaturan: Virgilio eta Ovidio nabarmendu ziren, besteak beste.

Historian: Julio Zesar, Tazito eta Tito Livio.

Geografian: Estrabon, Plinio Zaharra eta Ptolomeo.

Filosofian: estoizisten eskolaren garrantzia aipatu behar da.

Arkitekturan eta ingeniaritzan: Vitrubio.

ERROMAKO KULTUR ONDAREA

a) Latina

Inperioko probintzia guztietan ezarri zen latina, eta Inperioaren erorialdiaren ondoren hasi eta ia-ia Erdi Aroaren amaierara iritsi arte, latinez hitz egiten jarraitu zuten. Latinetik sortu eta bilakatu ziren hizkuntza erromanikoak: gaztelania, frantsesa, italiera, portugalera, katalanera, valentziera, galiziera, proventzera, errumaniera...

b) Erromatarren zuzenbidea

- Eskubide publikoak Estatuaren eta herritarren arteko harremanak arautzen zituen.

- Eskubide pribatuak herritarren arteko harremanak arautzen zituen.

- Nazioarteko eskubideak Estatuen arteko harremanak arautzen zituen.

Erromatarrek gaur egungo eskubideen oinarri asko ezarri zituzten. Teoria horiek gaur egun baliagarriak dira, eta unibertsitateetan ikasi egiten dira.

ARKITEKTURA ETA HIRIGINTZA

a) Hiria

Hirietan mota askotako eraikinak zeuden, eta bakoitza helburu desberdinetarako erabiltzen zen:

- Hiriaren erdian edo foroan (hiriko plaza nagusia), basilika nabarmentzen zen. Hiri erdian antolatzen ziren merkatuak, eta jende asko elkartzen zen bertan negozioak egiteko. Erdigune horretan zeuden, era berean, tenpluak. Tenpluek greziar elementuak zituzten. Erroman, aipagarrienak Vestaren tenplua eta Agriparen panteoia dira.

- Foroaren inguruan, kirolean aritzeko edo ikuskizun publikoak antolatzeko eraikinak zeuden. Termak edo bainu publikoak bilerak egiteko leku izaten ziren. Ikuskizun publikoak antolatzen zituzten eraikinen artean, antzokia da aipagarriena. Greziarren antzokia hartu zuten oinarritzat erromatarrek, baina erromatarren antzokiak zirkuluerdi formako egitura du; esaterako, Ponpeiako antzokiak. Beste eraikin aipagarri bat anfiteatroa da. Anfiteatroan, bi antzoki eszenatik elkartzen dira eta erdian harea izeneko espazio biribil bat zegoen. Aipagarriena Erromako Koliseoa (anfiteatro Flavio) da. Azkenik, zirkua greziarren estadioei esker sortutako eraikina da. Zirkuak luzanga forma du, aldeak makurrak dira, eta erdian harresi bat du.

TERMAK. CARTAGO NOVA

TERMAS ROMANAS. ARTEHISTORIA

TERMAS DE HERCULANO

ANFITEATRO ROMANO. COLISEO

ANFITEATRO. DRAW

CIRCUS MASSIMUS

- Oroitzapenak egiteko eraikinak ere egiten ziren: garaipen arkua. Arku horiek, konkistak egin ostean, garaipena lortutako armagizonen omenez egiten ziren. Ateburu batean kokatutako arkuak dira, eta goialdean inskripzio bat dator. Erromako Titoren arkua da aipagarriena. Oroitzapenezko beste eraikin bat kolumnak edo zutabeak ziren: Trajaniar oroipen kolumna, adibidez.

- Oroitzapenezko beste batzuk aldare harriak (Ara Pacis), hiriko sarbideetan egindako lurperatzeak (via Appia) eta mausoleoak ziren. Eraikin horiek hildakoen oroimenez eraikitzen ziren.

ANCIENT ROMA 3D

ROMA EN 2D

EL IMPERIO ROMANO EN 10 MINUTOS

b) Ingeniaritza lanak

Horrelako eraikitze lanak erromanizatutako mundu guztian zehar daude.

GALTZADA ERROMATARRAK

c) Etxe erromatarra. DOMUS

DOMUS ERROMATARRA

LA DOMUS ROMANA

VIRTUAL ROMAN HOUSE

INSULAE

LA CASA ROMANA. VIDA EN ROMA

d) Villae



ESKEMA. ROMA

Created by Patxi G. Ardanaz (i.bai proiektutik)