AURKIKUNTZA GEOGRAFIKO HANDIAK: AMERIKA

AURKIKUNTZA GEOGRAFIKO HANDIAK

1. ITSAS BIDAIA HANDIAK

1.1 BIDAIA HANDIEN HELBURUAK

Erdi Aroan, Europaren eta Ekialdearen arteko merkataritza (zeta, espeziak,...) Zetaren Ibilbidearen bidez egiten zen. Ibilbide hori Konstantinoplara iristen zen mediterranean zehar, eta, handik, Erdialdeko Asia zeharkatzen zuen. Alabaina, 1453an, turkiarrek Konstantinopla konkistatu zuten, eta merkataritza ibilbide tradizionalak galarazi zituzten.

Hori dela eta, beharrezkoa zen beste itsas ibilbide batzuk aurkitzea, Ekialdetik luxuzko produktuak ekartzen jarraitzeko.

XV. mendetik aurrera, itsasgizonek eta merkatariek zenbait itsas espedizio sustatu zituzten, Ozeano Atlantikoan zehar merkataritza-ibilbide berriak zabaltzeko asmoz.

Hala ere, askoz gehiago lortu zuten: beste kontinente batera iritsi ziren (Amerika) eta ordura arte ezagutzen zuten mundua handitu zuten.

1.2 PORTUGALDARREN ESPEDIZIOAK

Portugalgo nabigatzaileak izan ziren Atlantikoan zehar hegoaldera joatera ausartu ziren lehenak. Ibilbide berriak ireki zituzten:

• Afrikako ibilbidea. Ekialderantz nabigatu, eta Madeira eta Azore uharteetara iritsi ziren (1418an eta 1431a, hurrenez hurren). Ondoren, Afrikako kostaldearen ertzetik, Gineako golkora iritsi ziren (1460). Han, merkataritza-koloniak jarri zituzten, urrea, bolia, zur exotikoa eta esklaboak lortzeko.
• Gerora, Bartolomeu Dias Esperantza Onaren edo Ekaitzen lurmuturrera iritsi zen (1488).
• Indiako ibilbidea. 1498an, beste espedizio bat, Vasco de Gamak zuzendua, Indiako hegoaldeko kostaldera heldu zen. Calicut-eko portura iritsi zen, eta Moluketara edo espezien uharteetara joateko bidea zabaldu zien beste espedizio batzuei.

XVI. mendean, Europaren eta Ekialdearen arteko zeta eta espezien merkataritzaren monopolioa izan zuten portugaldarrek.

NABIGAZIOAREN AURRERAPENA

Garai hartan, zenbait aurkikuntza zientifiko eta tekniko egin ziren, eta, gainera, nabigatzaileek haize eta itsas-lasterrei buruzko ezagutzak hobetu zituzten. Horri esker, itsas espedizioak egin ahal izan ziren.

Kartografia garatu zen, portulanoei esker (Kostaldeak eta portuak xehatzen zituzten itsas-kartak).

Gainera, zenbait tresnari esker (lema, iparrotza eta astrolabioa), ontziak zehaztasun handiagoz gidatu eta hobeto orienta zitzaketen.

Portugaldarrekl  karabela hobetu zuten. Ontzi altua eta sendoa zen, ozeanoetan nabigatzeko egokia, eta nao-a baino azkarragoa eta maneiagarriagoa.

2. GAZTELAK BESTE KONTINENTE BAT AURKITU ZUEN

2.1 KOLONEN PROIEKTUA

Kristobal Kolonek, beharbada Genovarra zen itsasgizon batek, uste zuen Asiaraino, espezien lurralderaino, Afrikako kostaldea inguratu gabe irits zitekeela. Atlantikoan zehar mendebalderantz nabigatuz egin zezakeela uste zuen. Lurra esferikoa zela pentsatzen zuen (antzinako astronomo greko jakintsu batzuen ideiak jarraituz), baina uste zuen Lurraren diametroa txikiago zela, eta ez zekien beste kontinente bat erdian zegoenik (Amerika).

Kolonek bere proeiktua aurkeztu zien Errege-erregina Katolikoei. Isabel-ek Gaztelako erregina), espedizioa finantzatzea onartu, eta Santa Fe-ko Kapitulazioak sinatu zituen (1492). Kapitulazio horien arabera, Kolonek "itsaso ozeaniko almirante gorena" eta aurkitzen zituen lur guztietako "erregeorde" tituloak jasoko zituen, bai eta lortutako irabazien hamarrena ere.

2.2 KOLONEN LAU BIDAIAK

Lehen bidaia

Kolonen lehen espedizioa Palos de la Fronterako (Huelva) portutik abiatu zen, 1492ko abuztuaren 3an. Nao batek (Santa Maria) eta bi karabelak (Pinta eta La Niña) osatzen zuten espedizioa, eta 105 itsasgizon zihoazen.

Kanariar uharteetan eskala bat egin ostean, ontziek Atlantikoko zeharkaldiari ekin zioten mendebalderantz. 1492ko urriaren 12an, lurra begiztatu zuten. Uharte txiki batera iritsi ziren, bahametan. Indigenek Guanahani deitzen zioten, eta Kolonek San Salvador izena jarri zion.

Hurrengo hiletan, kuba esploratu zuten, bai eta kolonek Hispaniaola deitutako uhartea ere (egungo Haiti eta Dominikar Errepublika). 1493. urtearen hasieran, espediziokide gehienak Espainiara itzuli ziren, bi ontzitan, Santa Maria urperatu baitzen.

Kolonen beste bidaiak

Lehen bidaiaren arrakasta dela eta, Kolon bigarren espedizioa prestatzen hasi zen berehala. 1393ko irailean abiatu zen. 17 ontzitan, 1.200 gizonek bidaiatu zuten (soldaduak, baina baita, besteak beste, kapareak, erlijiosoak, artisauak eta nekazariak ere). Hispaniolan lehorreratu eta finkatu ziren, eta merkataritza-postuen sistema ekonomiko bat jarri zuten martxan.

Hirugarren bidaian (1498), Kolonek Antilletako itsasoa esploratzen jarraitu zuen, eta Trinidad uhartera eta Orinoko ibaiaren bokalera iritsi zen (Venezuela).

Laugarren bidaian (1502), Erdialdeko Amerikako kostaldea esploratu zuen (Honduras, Nikaragua, Costa Rica eta Panama).

Lau bidaia horiek egin bazituen ere, Valladoliden 1506an hil zenean, Kolon sinetsita zegoen aurkitutako lurrak Asiako kontinentekoak zirela.

GAZTELAREN ETA PORTUGALEN ARTEKO BANAKETA

Garai hartako ohiturari jarraituz, Errege-erregina Katolikoek Kolonek aurkitutako lurraldeen subiranotasuna eskatu zioten Aita santuari, esploratzeko eta ebanjelizatzeko.

Portugalek ere bere nabigatzaileek esploratutako itsaso eta lurrak kontrolatu nahi zituen, eta bi herrialdeen artean gatazkarik sortu ez zedin, Tordesillasko Ituna (1494) sinatu zuten, munduan zituzten eraginpeko eremuak banatzeko. Dokumentu horrek irudizko lerro bat ezartzen zuen Cabo Verdeko uharteetatik 370 legoa mendebaldera, kolonizatuko ziren lurrak banatzeko: meridianotik mendebalderakoak, Gaztelarentzat, eta ekialderakoak, Portugalentzat.

KOLONEN AKATSAK

Lehen  bidaia planifikatu zuenean, Kolon garai hartako ezagutza geografikorik eta astronomikorik aurreratuenetan oinarritu zen. Hain zuzen, Kolonen proiektuak bi ideia handi hauek zituen oinarri:

• Lurraren Zirkunferentzia. K.a. III. mendean, Eratostenes-ek  metodo bat ezarri zuen Lurraren zirkunferentzia kalkulatzeko. Hala ere, hurrengo mendeetan egindako neurketen ondorioz, Lurraren zirkunferentzia benetan duena baino %25 txikiagoa zela uste zuten. Kolon kalkulu oker horietan oinarritu zen, eta ondorioztatu zuen Kanarietatik Zipangora (Japonia) arteko distantzia askoz txikiagoa zela benetakoa baino. Hortaz, karabelaz bidaia eskalarik gabe egin zezakeela pentsatu zuen.

• Europa eta Asia artean ozeano bat baino ez zegoelako uste okerra. Horretarako, Toscanelli florentziar matematikariak XV. mendean egindako txostenak hartzen ziren aintzat. Kolonek ez zekien Amerikako kontinentea zegoenik, eta, beraz, Europatik mendebaldera nabigatuz gero, Indietara iritsiko zela uste zuen.

OZEANO BAREAREN AURKIKUNTZA

1513. urtean, Vasco Nuñez de Balboa extremadurar esploratzaileak espedizo bat antolatu zuen, panamako istmoa oinez gurutzatzeko. Han, beste ozeano bat aurkitu zuten: Ozeano Barea. Nuñez de Balboak Hehoaldeko Itsasoa deitu zion.

Espedizio horri esker, Amerika beste kontinente bat zela egiaztatu zuten, bai eta Asiaraino iristeko mendebalderantz nabigatzen jarraitu behar zela ere.

AMERIKA IZENA

Ameriko Vespucio italiar nabigatzaileak Mundu Berriko kostaldeetatik ibili zen zenbait espediziotan, XVI. mendearen hasieran. Ameriko Vespuciok esan zuen Kolonek aurkitutako lurraldeak ez zeudela Asian, eta beste kontinente bat osatzen zutela.

Vespucioren omenez, garai hartako planisferio eta mapetan, kontinente berria "Amerika" izendatzen hasi ziren.

MUNDUAREN INGURUKO LEHEN BIRA

1519an, espedizio bat antolatu zen Gaztelako Koroaren zerbitzuan.

Fernando Magallanes zen burua, eta bost ontzi eta 250 marinel eraman zituen. Haren helburua zen, beti mendebalderantz nabigatuz, Ozeano Atlantikoa eta Ozeano Barea lotzen zituen itsas igarobide bat aurkitzea, Espezien uharteetara heltzeko.

Ontziak, Sevillatik abiatu, eta Ozeano Atlantikoan barneratu ziren. Hego Amerikako kostaldea inguratu, eta Ozeano Barera eramaten zuen itsasartea aurkitu zuten (Magallanes itsasartea). Ozeano Barea geldi-geldi zegoelako jarri zioten izen hori. Espedizioak mendebalderantz jarraitu zuen, eta Mariana uharteetara eta, ondoren, Filipinar uharteetara iritsi zen.

Magallanes Filipinetan hil zen, indigenak menderatzen eta kristautasunera bihurtzen saiatzen ari zela. Haren kapitaina, Juan Sebastian Elkano (gipuzkoar euskalduna) aginteaz arduratu zen, eta itzulera-bidea hartu zuen Victoria naoan, Indiako Ozeanoan zehar eta Afrikako kostaldea inguratuz.

Hiru urtez nabigatu ondoren, espedizioak munduaren inguruko lehen bira osatu zuen. Frogatuta geratu zen Lurra biribila dela Kolonek uste baino askoz diametro handiagoa duela.

ELKANO. MUNDUARI LEHEN ITZULIA

MUNDUAREN ITZULIA EMAN ZION TEKNOLOGIA

ELKANO FILMAREN IRAGARKIA

GETARIAN OMENALDIA

BIDEOA IKUSTEKO EGIN KLIK

ELKANO. MUNDUARI LEHEN ITZULIA

ETA, GEHIAGO JAKITEKO...

INFOGRAFIA 1

ELKANO FUNDAZIOA

RUTA ELKANO

ARTE ESTILO GOTIKOA

GOTIKOA. BERANT ERDI AROKO ARTE ESTILOA

1. ARKITEKTURA GOTIKOA.

1.1 HIRI ESTILO BERRIA

Arte Gotikoa Frantzian sortu zen XII. mendearen erdian, eta mendebaldeko Europa osoan zabaldu zen XIII. mendetik aurrera. Arte-adierazpen hori hiritarra izan zen funtsean, eta burgesiaren eta hirietara aldatutako eliza-boterearen bultzadaz sortu zen.

Hirien hazkundeak eraikin zibil berriak sortzeko beharra ekarri zuen berekin: udaletxeak, udal-gobernuentzat; jauregiak, noble eta burges aberatsentzat; lonjak, merkatarientzat; ontziak egiteko ontziolak; eta unibertsitateak, ikasle berriak hartzeko.

BRUJAS-KO LONJA

Hala eta guztiz ere, bestelako eraikinak baino gehiago, eraikin erlijiosoak: tenplu eta katedral handiak egin ziren Erdi Aroko hirietan, dela hirien botere ekonomikoa erakusteko, dela hiritarren jainkozaletasuna agerian uzteko.

Cisterko Ordenak ere bere egin zuen arte-estilo gotikoa, eta hartaz baliatu zen bere monasterioak eraikitzeko.

NOTRE DAME PARIS

KOLONIA-KO KATEDRALA

1.2 ARKITEKTURA. TEKNIKA BERRIA

XII. mendean, eraikuntza-teknika berriak sortu ziren, eta haien bidez, eraikin altuagoak eta argitsuagoak egin ahal izan ziren. Elementu hauek eragin zuten aldaketa:

- Arku Zorrotza edo ojiba-arkua. Erdi puntuko arku erromanikoa baina arinagoa da.

- Gurutze-ganga. Gurutzatzen diren bi ojiba-arkuz eratuta dago; arkuek lau euste-puntu dituzte.

Egitura horietan, zutabeek eusten zioten estalkiaren pisuari, bai eta ostiko-arku eta kontrahormen sistema batek ere. Azken horiek kanpoaldean jartzen ziren hormak indartzeko. Sistema horren bidez, hormek euskarri izateari utzi zioten, eta leiho handiak egiteko aukera sortu zen. Leihoak, horrela, oparo apaindu ziren, koloretako beirateak erabiliz.

Pinakuluak eta geziak, berriz, kontrahormen eta dorreen goienean jartzen ziren, apaingarri gisa.

Tenpluen mendebaldeko fatxadan, portada (atelada) egoten zen eskultura ugariz apaindua. Askok, gainera, arrosa-leiho bat edukitzen zuten, bai eta gablete izeneko elementu trianguluar bat ere, haren gainean.

1.3 ATELADA. PORTADA GOTIKOA

Portadek (edo ateladek) apaingarri asko izaten dituzte.

Irudiak, ate-zangoetan, maineletan eta arkiboltetan egoten dira. Tinpanoaren ordez, batzuetan, arrosa-lehio handi bat ageri da.

2. ESKULTURA ETA PINTURA GOTIKOA

2.1 ESKULTURA

Eskultura gotikoak arkitekturaren mendeko izateari utzi zion pixkanaka. Dena den, XIII. mendean ere eskultura izan zen elementu apaingarri nagusia elizetako eta katedraletako fatxadetan, tinpanoetan, arkiboltetan eta maineletan.

XIV. mendean, eskultura mota berriak sortu ziren, arkitekturari lotuta ez zeudenak; esaterako, erretaulak eta hilobiak. Irudi exentuak ere ugaritu ziren, bai erlijio-gaiei buruzkoak, bai eta errege edo nobleek eginarazten zituzten.

Aldi honetako eskulturak errealismorako joera garbia erakusten zuen, eta, horretarako, baliabide hauek erabiltzen zituen:

• Adierazkortasun handia eta xehetasun asko erabiltzen ziren aurpegietan.
• Jantzien eta gorputzen bolumena erakutsi nahi zen.
• Irudiei mugimendua eman nahi zitzaien, keinuen bidez.
• Irudiek zentzu narratiboa zuten; izan ere, estatiko izateari utzi zioten, eta harremanetan jarri ziren eskulturak; adibidez, ama birgina eta bere semearen arteko erlazioa erakutsi nahi zen.

Harria, marmola eta harzuria izan ziren, besteak beste, materialik erabilienak. Erretaula gehienak, dena den, zur polikromatuz egin ziren.

BA AL ZENEKIEN?

Katedraletan, gargola izeneko eskultura txiki batzuekin apaindu ohi ziren teilatuko hustubideak.

Jatorrik mitologikoko alegiazko izakiak adierazten zituzten. Animalia edo gizaki formakoak izaten ziren, edota haien arteko nahasketa bat; nolanahi dela ere, itxura beldurgarria eta groteskoa izaten zuten beti.

GARGOLAK

2.2 PINTURA

Eliza gotiko berrien egiturak murriztu egin zuen arte erromanikak pinturari eskaintzen zion espazioa; izan ere, leihate handiek toki asko kendu zieten hormei. Horren ondorioz, utzi egin zioten horma-pinturak (freskoak) egiteari, eta zurezko ohol gaineko pintura (erretaulak) eta beirateetako pintura nagusitu ziren.

Erretaulak elizetako aldareen atzean jartzen ziren, eta neurri eta konplexutasun handikoak izan zitezkeen. Egurrezko oinarrizko egitura batean urreztatu eta margotutako erliebeak eta beste figura batzuk eransten zituzten.

Sarritan, bi edo hiru ohol elkartzen ziren, diptiko edo triptiko bat osatzeko.

Gaiak erlijioari buruzkoak ziren funtsean; eta Kristoren, Andre Mariaren eta santuen bizitzei buruzkoak, bereziki. Errealismorako interes handia antzeman zitekeen estiloan, eta urre-koloreko hondoen ordez, arkitekturak eta paisaiak erabiltzen hasi ziren.

Horrez gain, irudiak egiteko, proportzio naturalak erabiltzen ziren, eta adierazkortasuna lortu nahi izaten zen keinuen eta aurpegien bidez.

BA AL ZENEKIEN?

XV. mendean, olio-pintura erabiltzen hasi ziren berriro Herbehereetan eta Flandesen, errealitatea xehetasun handiz adierazteko. Erlijio-gaiez gain, ugaritu ziren eguneroko bizitzako eszenak, erretratuak eta paisaiak.

Jan van Eyck, Rogier van der Weyden eta Jeronimo Bosch margolariak dira nabarmentzekoak.

ARTE GOTIKOA EUSKAL LURRALDEETAN

XII. mendetik aurrera, euskal lurraldeetako hiribilduen garapen ekonomikoari esker, Europako kultura eta arte joera gotikoak sartu ziren gure inguruan.

Araban, arte gotikoaren eraikin adierazgarrienetako bat da Gasteizko Santa Maria katedral zaharra; XIII. mendean hasi ziren eraikitzen.

Hasieran, jatorrizko eliza kolegiata bihurtu zen, eta, XIX. mendean, katedral bilakatu zen. Kanpoaldeank gotorleku baten itxura du, Erdi Aroan harresiari atxikia egon baitzen; bertan, aurrealde monumentala nabarmentzen da.

Bizkaian, Bilboko Donejakue katedrala da aipagarriena, XIV. mendearen amaieran eraikia. Katedralaren klaustroa nabarmentzen da; handik igarotzen ziren Donejakue Bidea egiten zuten erromesak.

Gizpuzkoan, Getariako Salbatore Deuna eliza da lurralde horretako arte gotikoaren eraikin adierazgarrienetako bat.

Arkitektura zibila eta militarra oso garrantzitsua izan zen euskal lurraldeetako arte gotikoan.

Dorre, gotorleku eta jauregi ugari daude; adibidez, Mendoza dorretxea, Otxanda dorrea eta Bendaña jauregia Araban; Muñatoizko San martin gaztelua Bizkaian, eta Zarauzko Luzea dorretxea eta Zestoako Lili jauregia Gipuzkoan.

Eskultura monumental garrantzitsuak daude elizetako aurrealdeetan; esaterako, Guardia Erregeen Andre Maria elizakoa. Aipagarria dira, halaber, hainbat  hilobi, ama birgina eta kristo gurutziltzatu.

Pintura Araban aurkituko dugu batez ere. Aipagarriak dira, adibidez, Gazeoko San Martin Torsekoaren elizan (Agurain) dauden horma-pinturak...

ETA GEHIAGO JAKITEKO EGIN KLIK...